Soba Zehirlenmelerine Karşı Alınacak Önlemler

Ülkemizde her yıl özellikle kış aylarında yüzlerce kişi ısınma amaçlı yakılan soba/ısıtıcı ve mangallardan çıkan/sızan karbon monoksit (CO) gazından zehirlenmektedir. Tüm uyarılara rağmen maalesef her yıl hidrokarbon (HC) içeren fosil yakıtların (kömür, petrol, doğal gaz vs) bilinçsizce yakılmasından kaynaklanan zehirlenmelere bağlı ölüm sayısı artmaktadır.

Ölümler/zehirlenmeler çoğunlukla fosil yakıtların sobalarda doğru yakılma yönteminin bilinmemesi veya bilinse de ufak ihmallerden kaynaklanmaktadır. Maalesef ülkemizde bu zehirlenmelerin kaydı hiçbir resmi kurum tarafından tutulmamaktadır. Zehirlenme olaylarında soba zehirlenmesi %63, şofben  %30 ve  doğal gaz %7 paya sahiptir.

KARBON MONOKSİT: Renksiz, kokusuz, tatsız (yani varlığını hissetmesi zor), havadan hafif ve çok düşük konsantrasyonlarda bile zehirleyici bir gazdır. Havadan hafif olduğundan genellikle odaların üst, yani tavan kısımlarında toplanır. CO yanıcı olduğundan havadaki karışımı %12-75 arasında olduğunda patlayabilir. Kömür ve petrol gibi HC’lu fosil yakıtlar yetersiz oksijen (hava) ile yakılmasıyla CO gazı ortaya çıkar: C(katı kömür) + ½ O2 (havadan) ® CO (çıkan gaz) Alev rengine bakarak yanmanın tam veya eksik olduğu belirlenebilir. Mavi  alev rengi genellikle tam yanmayı, portakal  alev rengi eksik yanmayı ve CO oluşumunu, sarı renkli alev ise ısıtıcının hiç yakılmamasını ifade eder. Eğer ortamda yeterli oksijen varsa yanma sonucunda karbon dioksit (CO2) ve su buharı (H2O) çıkar. C(katı kömür) + O2 (havadan) ® CO2 (çıkan gaz) Karbon dioksit gazıda renksiz, kokusuz, tatsız, havadan ağır ve boğucu bir gazdır. Yanma sonunda bu gazda bacadan dışarı atılamazsa ve havadaki oranı %0.5’i geçerse tehlikelidir.

KARBON MONOKSİT KAYNAKLARI

Karbon monoksit hem dış hem de iç ortam hava kirleticisidir. En önemli CO kaynakları önem sırasına göre: Otomobil ekzoz gazları (%70), Sobalardan gaz sızması, Doğalgaz/LPG’li şofben ve kombilerden sızmalar, Sigara dumanı, Bacasız ısıtıcılar (Gazlı Japon sobaları, LPG Tüplü ısıtıcılar) dır. Ekzoz gazları atmosferdeki CO’in %70’ini oluşturur ve dış ortam hava kirleticisidir. Diğerleri iç ortam hava kirleticisidir tamamı CO’in %30’unu teşkil eder.

1. OTOMOBİL EKZOZ GAZI: Karbon monoksit  hem iç hem de dış ortam hava kirleticisidir. Araç egzozları dış ortamlarda en önemli CO kaynağıdırlar. Karbon monoksit gazı solunduğunda özellikle yoğun trafiğin olduğu kavşaklar ve park alanları ile araba tamirhaneleri gibi kapalı ve iyi havalandırılmayan iş ortamlarında çalışanlarda zararlı etkilere sahiptir Zehirlenmeye yol açan dışsal CO, otomobillerin egzoz dumanlarından, iyi çalışmayan ısıtma sistemlerinden ve duman solumadan kaynaklanır. Depo ve ambarlarda çalışanlarda görülen baş ağrısının bir nedeninin propanla çalışan vinçlerden ileri gelmektedir. Otomobillerden kaynaklanan CO bağlı kaza sonucu ölüm oranı soğuk bölgelerde daha yüksektir ve kış aylarında doruk yapar. Bazı ölümler benzinle işleyen jeneratörlerin iyi havalandırılmamasına bağlıdır.   Propan ve metan gibi "daha temiz" yakıtlar tama daha yakın yanarsa da karbon monoksit zehirlenmesine neden olabileceği bildirilmektedir.

egzoz kullanımı. Bunların içinde alüminyum oksit, platin ve rodyum vardır. Bu katalizör maddeler karbon monoksit ve  hidrokarbonları su buharına ve karbondiokside dönüştürür.  Depo ve jeneratör odalarını iyi havalandırmak.

2. SOBADAN GAZ SIZMASI: Ülkemizde her yıl yüzlerce kişi, ısınma amacıyla yakılan soba veya mangallardan çıkan karbon monoksit gazından zehirlenerek ölmektedir. Kokusuz ve renksiz bir gaz olan karbon monoksitten kaynaklanan zehirlenme hiç farkına varılmadan oluşur. Hafif baş ağrısından, komaya, felce ve ölüme kadar giden ciddi sonuçları vardır. Bu yüzden havalandırması olmayan yerlerde açıkta ateş yakılmaması, soba kullanılırken boru ve baca temizliğine dikkat edilmesi gerekmektedir. En önemli tedbir ise gece yatarken sobayı açık bırakmamaktır. Karbon monoksit zehirlenmesinin belirtileri:  sersemlik,  bas dönmesi, bas ağrısı,  bulantı -kusma,  bilinç düzeyinde bulanıklık, solunum sıkıntısı, görme bozukluğu  şeklinde sıralanabilir. Bu belirtileri gösteren biri derhal açık havaya çıkartılmalıdır. Gerekirse yapay solunum yaptırılmalı, eğer varsa oksijen verilmelidir. İyi ısınmayan  ve alttan yakılan  kömür sobaları veya elektrikli ısıtıcıların, yangın ve karbon monoksit zehirlenmesi riskini  artırdığı bilinmektedir.

 CO ZEHİRLENMESİNDEN KAÇINMA ÖNERİLERİ: Sobayı üsten yakmak, sobanın hava/duman kapaklarını kapamamak, baca temizliği, gece yanan soba üzerine kömür atmamak, Lodoslu havalarda soba yakmamak.

 3. DOĞALGAZ/TÜPGAZ (LPG)’Lİ ŞOFBEN/KOMBİ’DEN ZEHİRLENME:  Şofben veya gazdan zehirlenmenin nedeni gazın yanması sırasında banyo odasına taze hava girişinin sağlanmaması veya şofbenin bacaya bağlanmamasından banyodaki mevcut oksijenin tamamının kullanılmasıdır. Banyodaki oksijenin  azalması ve yanmasının devam etmesi ortamda zehirli CO gazı oluşmaya başlar. Baca bağlantısı yoksa/iyi değilse yanma sonucu oluşan CO gazı ortama yayılarak zehirlenmeye neden olur.

 CO ZEHİRLENMESİNDEN KAÇINMA ÖNERİLERİ: Pilot emniyet sistemi olmalıdır. Baca bağlantılı şofbenler kullanılmalıdır. Şofbenler/kombiler hava akımı fazla olan yerlere konulmalıdır. Havalandırma menfezi veya kapı altı eşiğinden (en az 1.5 boşluk olmalı) yeterli hava girişi sağlanmalıdır. Banyoya şofben koymamak en doğrusudur. 8 m3’ten küçük yerlere şofben kurulmamalıdır.  Baca gazı algılayıcılı emniyet sistemli  şofbenler tercih edilmelidir.

 4. SİGARA DUMANI: Sigara dumanında CO gibi bazı sakinleştirici / sersemleştirici maddeler bulunmaktadır.  Bu kimyasal maddeler, kısa bir süre için gerilimi, kızgınlığı ve diğer güçlü hisleri bastırır. Sigara dumanı önemli bir karbon monoksit kaynağıdır. Kandaki karboksihemoglobin sigara içenlerde sıklıkla yüzde 10 düzeyine ulaşır, hatta yüzde 15'i aşabilirken bu oran sigara içmeyenlerde yüzde 1-3'tür.

CO ZEHİRLENMESİNDEN KAÇINMA ÖNERİLERİ: Sigara içmemek, aşırı sigara içilen ortamlardan kaçınmak ve duman altı olmamak.

5. BACASIZ ISITICILAR: Özellikle gazyağı, LPG (propan) ve doğalgaz gibi yakıtlar bacasız ısıtıcılarda yakıt olarak kullanılmaktadır. Gazlı Japon sobaları, piknik tüpüne takılan ısıtıcılar  bu tür sobalardandır. Bu yakıtların bacasız ısıtıcılarda tam yanması sonucu karbondioksit ve su buharı oluşur. Bacasız ısıtıcı kullanılan yerlerde taze hava değişim oranı 0.35/saat olmalı, sızdırmaz bir oda/evde bacasız ısıtıcı kesinlikle kullanılmamalıdır. Odada oksijen azaldığında bu bir algılayıcı ile belirlenip, yanma durdurulmalıdır. Bacasız ısıtıcının ısıl verimi %99 olmalıdır. Bacasız ısıtıcıların mavi alev ile yanması kontrol edilmelidir. Portakal rengi alev eksik yanma ve karbon monoksit oluşumunun bir belirtisidir. Sarı renkli alev ise bacasız ısıtıcının kesinlikle kullanılmaması ve tamir edilmesi anlamına gelmektedir.

CO ZEHİRLENMESİNDEN KAÇINMA ÖNERİLERİ: Trafikteki taşıt sayısını azaltmak ve toplu taşımacılığı teşvik etmek. Egzoz gazı solumamak.  Katalitik konverterle egzoz kullanımı. Bunların içinde alüminyum oksit, platin ve rodyum vardır. Bu katalizör maddeler karbon monoksit ve  hidrokarbonları su buharına ve karbondiokside dönüştürür.  Depo ve jeneratör odalarını iyi havalandırmak.

KARBON MONOKSİT ZEHİRLENME ORAN VE BELİRTİLERİ

Havadaki CO  oran artıkça daha kısa sürede ölüm oluşabilir.ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) ve Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO)’nın , karbon monoksit için önerilen sınır değeri 8 saatlik sürede 9 ppm ve 1 saatte  25 ppm’dir.

Zehirlenen kişiyi derhal ortamdan uzaklaştırılıp, temiz havaya varsa saf oksijenle teneffüs ettirilmeli ve acilen en yakın sağlık kurumuna götürülmelidir.

TEHLİKE İŞARETLERİ : Sobalı bir odada otururken; yorgunluk, halsizlik, baş dönmesi, baş ağrısı, uyku hali, bulantı, kusma, görme bulanıklılığı, huzursuzluk hissedilince, pencere ve kapıyı açın, odaya taze hava girmesini sağlayın, belirti ne olursa olsun zehirlenen kişiyi mutlaka açık havaya çıkartın.

ISINMA/ISITMA AMAÇLI FAALİYETLERDEN KAYNAKLANAN ZEHİRLEN-MELERDEN CAN KAYBINI AZALTMAK/ÖNLEMEK İÇİN ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER

I.Soba ve Yakıtla (Kömür) İlgili Önlemler:

a)     Yakıta uygun soba ve yakma sistemi/yöntemi kullanımı

(Yerli kömürlerimizin uçucu madde (UM) oranları İthal kömürlerden daha yüksektir. Bundan dolayı  ithal kömürler daha zor tutuşturulurlar. İthal kömürlerin ısıl değerleri yüksek olduğundan ateş tuğlalı dökme sobalarda yakılması daha uygundur. Tuğlasız sobalar (örneğin kovalı sobalar) ısıyı daha çabuk ortama verirler ancak daha çabuk da soğur. İthal kömürler uzun süre yanarlar. Kömürdeki UM’lerin tam yakılamaması zehirlenmelere yol açabilir. Soba satın alınırken TSE belgeli ve yanma verimi yüksek sobalar tercih edilmelidir. Standart dışı sobalarda kalitesiz yakıt kullanılmamalıdır.)

b)      Sobanın hazırlanmasında soba odanın içinde en uygun yere yerleştiril-meli,  altına yanıcı olmayan bir maddeden tercihen mermer altlık konmalı  (Ahşap ve plastik muşamba malzeme kullanılmamalıdır).

c)     Sobanın verimli yakılabilmesi için en fazla 2/3 oranında kömür ile doldurulmalıdır.

d)     Soba mutlaka üsten yakılmalı (alta kömür üste çıta koyularak yakma) ve daha sonra üzerine hiç kömür ilavesi yapılmamalıdır. Kömür bittiğinde tekrar temizlenip aynı şekilde yakılmalıdır. Alttan yakılan/tutuşturulan sobalarda uçucu maddeler eksik yanar/yanmadan dışarı gider, bu enerji %20 kaybı/israfına neden olur ve daha fazla duman çıkar. Uçucu maddelerin çoğu üstten yakıldığında yandığı için daha az duman çıkar ve yanma verimi daha yüksek olur.

e) Soba yanarken yanma havası ve duman kapak/klapeleri kapatılma-malıdır. Yatarken soba üzerine kürekle kömür atılıp hava ve duman kapakları kısmen kapatılıp sobayı uyumaya bırakılmamalıdır. Baca klapesi tam olarak kapanmamalı, bunu önleyecek sobada bir mekanizma olmalıdır. Sobanın hava ve duman kapaklarının kapatılması zehirlenmeye davetiye çıkarmaktır.

f) Sobanın havalandırma sistemi, sobaya yeteri kadar hava sağlaya-bilmelidir.

g) Sobada delik olmamalıdır.

h)Verimli yanma için sobaların külleri günlük  temizlenmelidir.

i)Yatmadan önce sobaya kesinlikle kömür atılmamalıdır. Üşümemek isteniyorsa soba mutlaka yeniden doldurulup, hava ve duman kapakları tamamen açık bir şekilde tekrar yakılmalıdır. Mümkünse yatarken soba söndürülmelidir.

j)Evin/odanın içinde mangal kullanmayın.

II.Baca ve Borularla İlgili Önlemler;

a)Soba duvardan en az 50 ve  en çok 150 cm uzağa kurulmalıdır. Sobanın baca deliğine olan uzaklığı bacada ve boruda zift oluşumunu engelleyecek mesafede olmalı.

b)Soba boruları mümkün olduğunca kısa ve düşey doğrultuda olmalıdır. Yatay borular bacaya doğru %10 eğimle yükselerek takılmalıdır.

c)Fazla dirsek ve borudan kaçınmalı en fazla iki dirsek kullanılmalıdır. Böylece boru ve bacada kurum ve/veya katran oluşumu, tıkanma ve gaz sızma olasalığı azalır.

d)Delik boru kullanılmamalı.

e)Soba, dirsek ve boru eklem yerleri duman sızdırmamalı, eklem yerleri birbirine uygun bir şekilde geçirilmelidir.

f)Baca ve soba borusu bağlantısının uygun biçimde yapıldığından emin olunmalı.

g)Soba boru ucu, baca deliğine fazla sokulup tıkanmamalı ve boru bacayı daraltmamalıdır.

h)Soba boruları pencere ve duvardan dışarı çıkarılıp uzatılmamalıdır.

i)Soba boru çapı 13 cm olması tavsiye edilir.

j)Baca yılda en az bir kez borular ise ayda bir defa temizlenmelidir.

k)Bina bacası çatının en yüksek noktasından en az 1 m yüksekte olmalı ve çıkan gazların dağılabilmesi için yanındaki binalardan 6 m uzakta olmalıdır.

l)Baca rüzgardan fazla etkilenmeyecek şekilde iyi çekişli olmalıdır.

m)Sık sık baca tepmesi oluyorsa, baca deliğinin uygun olup olmadığı kontrol ettirilmeli.

n)Soba borularına çamaşır kurutma aksesuarları asılmamalı.

o)Lodoslu bölgelerde bacaya klape takmak geri tepmeleri önlemede yararlı olabilir.

p)Rüzgar yönüne göre yön değiştiren mekanik baca kapakları takmakta yararlıdır.

q)Bacalara rüzgarla emiş sağlayan baca aparatları takılarak emiş artırılabilir.

III.İklimle İlgili Önlemler

a)Lodoslu ve fırtınalı havalarda soba geri teptiğinden mümkünse soba yakılmamalıdır. Bu tür havalarda soba mutlaka söndürülmelidir. Kömür sobanız sönmemiş ise yanan kömür üzerine su dökerek söndürmeyiniz Aksi halde soba tütebilir.

b)Kuvvetli lodos sobalı evlerde CO zehirlenmelerinin en önemli nedenidir.

c)Lodos Kuzey-Güney yönünde estiğinde, güneyi kapalı/güneyinde yüksek bina olan evler veya güneyi engebeli olan illerde (örneğin Bursa vs) eğer kuzey yönü de alçak ise, soba geri tepmesi çok fazla görülebilir.

SONUÇ

Yukarıdaki uyarılara uyulduğunda %20 yakıt tasarrufu yapılabilir, iyi ısınılır ve sobadan/ısıtıcıdan zehirlenme riski en aza indirilir. Bunlara bilerek veya bilmeyerek uymamak karbon monoksit zehirlenmesine davetiye çıkarmaktır. Doğru yakılan soba ısıtır, yanlış yakılan soba/ısıtıcı öldürür. Üzücü sonuçların yaşanmaması için sobanın hazırlanması, yakılması ve söndürülmesi konusunda bu uyarılara dikkat edelim.  Ülkemizde bu tür zehirlenmelerin resmi kayıtlarının Sağlık ve/veya Çevre Müdürlüklerince tutulması zorunludur. Ayrıcı ısıtıcı üreticilerinin de halkı bilinçlendirmede üzerlerine önemli görevler düştüğünü unutmamaları gerekmektedir.